تلقیح مصنوعی یکی از روش‌های حیاتی در صنعت پرورش طیور است که در بهبود عملکرد تولید مثل و ژنتیک نقش بسزایی دارد. این روش، امکان استفاده بهینه از اسپرم حیوانات نر را فراهم می‌کند و باعث افزایش بازده تولید مثل در انواع مختلفی از پرندگان می‌شود. عملیات جمع‌آوری اسپرم، نگهداری و استفاده از آن برای تلقیح طیور ماده از جمله مراحل اساسی تلقیح مصنوعی در طیور محسوب می‌شوند. در این مقاله از نغمه تورنگ طلایی، به بررسی مختصری از فرآیند تلقیح (لقاح) مصنوعی در طیور پرداخته‌ایم و اهمیت و کاربردهای آن در صنعت پرورش طیور را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

تلقیح مصنوعی در طیور چیست؟

تلقیح مصنوعی در طیور به روشی اشاره دارد که در آن از اسپرم حیوانات نر برای تلقیح پرندگان ماده استفاده می‌شود. این روش به پرورش دهندگان دام و طیور کمک می‌کند تا عملکرد تولید مثلی و ژنتیکی را بهبود بخشند. این فرایند می‌تواند منجر به پیشرفت ژنتیکی و افزایش بازدهی تولید مثل در پرندگان شود. در صورت عدم وجود بیماری و مدیریت مناسب، بازده تلقیح مصنوعی معادل تلقیح طبیعی خواهد بود. اما در مواقعی که بیماری‌های خاصی وجود دارد، تلقیح مصنوعی می‌تواند به عنوان ابزاری برای کنترل این بیماری‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

در این روش، پرندگان نر و ماده از هم جدا شده و اسپرم از پرندگان نر جمع‌آوری و به درون واژن پرندگان ماده تزریق می‌شود. هزینه‌های این روش می‌تواند با رقیق کردن اسپرم کاهش یابد، به این صورت که تعداد کمتری اسپرم برای تلقیح بیشتری از پرندگان استفاده شود.

استفاده از تلقیح مصنوعی بیشتر در طیوری مانند بوقلمون، مرغ و پرندگانی که در خطر انقراض هستند یا در برنامه‌های اصلاح نژادی‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش مزایای زیادی دارد که باعث گسترش آن در صنعت طیور شده است، از جمله ایجاد بانک ژنوم برای نژادهای بومی و گونه‌های در خطر انقراض، نگهداری طولانی‌مدت اسپرم و حمل و نقل آسان آن، عدم نیاز به نگهداری پرنده نر در واحدهای پرورش طیور و کاهش انتقال بیماری‌ها.

ذخیره و نگهداری اسپرم

در ذخیره و نگهداری اسپرم، استفاده از اسپرم تازه بهترین باروری را دارد. در روش نگهداری اسپرم به صورت مایع، اسپرم‌های جمع‌آوری شده با استفاده از رقیق‌کننده مناسب رقیق شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما با افزایش زمان ذخیره‌سازی، تحرک و باروری اسپرم کاهش می‌یابد. این امر به دلیل اینکه متابولیسم غالب در زمان ذخیره‌سازی به صورت مایع، هوازی است و نیاز به اکسیژن و تهویه کافی دارد، بنابراین تحرک اسپرم به غلظت اکسیژن و برخی یون‌ها مانند کلسیم وابسته است. تغییرات شدید دمایی در فرآیند انجماد می‌تواند باعث شوک سرمایی شود که منجر به آسیب‌های زیادی می‌شود.

فاکتورهای غشایی مانند سیالیت، نفوذپذیری و ترکیبات لیپیدی در اثر انجماد اسپرم تحت تأثیر قرار می‌گیرند و قدرت باروری کاهش می‌یابد. در ذخیره‌سازی اسپرم به صورت مایع یا منجمد، از رقیق‌کننده استفاده می‌شود. یکی از دلایل کاهش باروری اسپرم در طول نگهداری در آزمایشگاه، اکسیداسیون اسیدهای چرب غیراشباع در طول زمان نگهداری است. این اسیدهای چرب، فسفولیپیدهای اسپرم را از بین می‌برند. با افزودن آنتی‌اکسیدان‌ها مانند ویتامین C و E به اسپرم رقیق شده، اکسیداسیون اسیدهای چرب کاهش یافته و زمان نگهداری اسپرم پرندگان افزایش می‌یابد. ویتامین E مهمترین آنتی‌اکسیدان طبیعی است که همراه با آنزیم گلوتاتیون و پراکسیداز که دارای سلنیوم است، سلول‌ها را در برابر صدمات اکسیداتیو ناشی از رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کند. ویتامین C نیز از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی موثر جهت جلوگیری از تشکیل رادیکال‌های آزاد می‌باشد.

لوازم مورد نیاز برای لقاح مصنوعی در طیور

برای لقاح مصنوعی در طیور، لوازم زیر مورد نیاز است:

1. یک لوله آزمایش شیشه‌ای یا پلاستیکی برای جمع‌آوری اسپرم از طیور نر
2. یک سرنگ مخصوص
3. یک رابط پلاستیکی
4. یک لوله شیشه‌ای باریک با قطر خارجی 5 سانتیمتر و طول 9 سانتیمتر که در نوک سرنگ برای تلقیح استفاده می‌شود.

گاهی اوقات، زمانی که جمع‌آوری اسپرم از طیور نر دشوار است، از یک قیف پلاستیکی کوچک نیز استفاده می‌شود. همچنین، برای آسان‌تر شدن جمع‌آوری اسپرم، میزهای ویژه‌ای طراحی شده‌اند که پرنده نر را در آن مهار می‌کنند و انجام عمل جمع‌آوری به تنهایی امکان پذیر است.

تلقیح مصنوعی در طیور چگونه انجام می‌شود؟

برای انجام تلقیح مصنوعی در طیور، مراحل زیر اجرا می‌شود:

1. نگهداری پرنده نر در حالی که پاهایش تقریباً زاویه قائمی با بدنش دارد و با دو یا چند حرکت شکم و پشتش ماساژ داده می‌شود. این عمل باعث تحریک و تورم چین‌های آلت تناسلی می‌شود که اغلب برای به جریان انداختن منی کافی خواهد بود.
2. سپس دستی که پشت را ماساژ می‌دهد به سمت ناحیه کلواک حرکت می‌کند، به نحوی که انگشت‌های شصت و نشانه در جوانب کلواک و کمی جلوتر از مقعد قرار گیرند.
3. در انتها، فشاری ملایم جهت بیرون راندن مایع شفاف از میان چین‌های آلت تناسلی اجرا می‌شود. این عمل عمدتاً برای جمع‌آوری منی استفاده می‌شود.
4. عمل اخذ منی به طور معمول در طول هر 7 تا 10 روز، سه تا چهار بار تکرار می‌شود تا از حداکثر تولید منی تمیزی که عاری از اورات و مدفوع باشد، اطمینان حاصل شود.
5. منی با استفاده از مکنده‌ای جمع‌آوری می‌شود و سپس به داخل آمپولی که حاوی مایع رقیق‌کننده منی با حرارت 15 درجه سانتیگراد است، انتقال می‌یابد.

حجم و تعداد مناسب اسپرم در هر تلقیح

حجم و تعداد مناسب اسپرم در هر تلقیح به عوامل مختلفی بستگی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از: سن طیور نر، سن طیور ماده، تغییرات در افراد تلقیح کننده، فاصله زمانی بین جمع‌آوری و تلقیح، روش جمع‌آوری منی و غیره. بر اساس تحقیقات انجام شده، معمولاً استفاده از 50 میلیون سلول باعث موفقیت در باروری می‌شود، اما به منظور اطمینان بیشتر، معمولاً از 100 میلیون سلول در هر تلقیح برای مرغ، بوقلمون، قرقاول و بلدرچین استفاده می‌شود.

تجربیات صنعت پرورش بوقلمون نشان می‌دهد که بهتر است در دو مرحله، یعنی هفته قبل از شروع تخم‌گذاری و همچنین در نیمه دوم دوره تخم‌گذاری که باروری در حد کمتری است، از 200 میلیون سلول در هر تلقیح استفاده شود. به نظر می‌رسد که تلقیح مقدار زیادی اسپرم در هفته قبل از شروع تخم‌گذاری در بوقلمون نقش مهمی در تولید محصول و حفظ درصد بالای باروری در طول دوره تولید داشته باشد. معمولاً از هر پرنده نر می‌توان 4 تا 5 بار در هفته منی گرفت و با استفاده از منی حاصل از هر انزال، می‌توان 5 تا 40 پرنده ماده را تلقیح کرد.

گرفتن اسپرم از خروس و تلقیح مصنوعی در مرغ

برای جمع‌آوری اسپرم از خروس و انجام تلقیح مصنوعی در مرغ، نیاز به دو نفر است. یک نفر برای نگهداری پرنده و جمع‌آوری اسپرم و دیگری (یک اپراتور) برای تحریک کردن پرنده و کنترل خروج اسپرم. فرد نگهدارنده خروس را به صورت افقی و تقریباً وارونه نگه می‌دارد، به طوری که سر خروس بین تنه فرد و آرنج او قرار گیرد و پاهای خروس به آسانی حرکت کنند. فرد از دست چپ خود پای خروس را نرم اما محکم در یک نقطه ثابت نگه می‌دارد و با دست چپ خود پشت خروس را لمس یا نوازش می‌کند.

همچنین، با چهار انگشت و شصت دست، قسمت‌های کناری بدن حیوان را لمس می‌کند. این دست ‌کشیدن باید به طور ثابت و با دقت انجام شود و نباید خیلی سفت باشد. پیش از استفاده از اسپرم خروس‌ها، توصیه می‌شود که یک نمونه از اسپرم آن‌ها گرفته شود و قدرت جنبش و حرکت آن تحت میکروسکوپ بررسی شود، زیرا میزان حرکت اسپرم با باروری مرتبط است. همچنین، توصیه می‌شود که قفس نگهداری خروس‌ها در مجاورت قفس نگهداری مرغ‌ها قرار گیرد تا فاصله زمانی بین جمع‌آوری اسپرم و تلقیح کاهش یابد.

برای انجام تلقیح مصنوعی، مرغ باید به گونه‌ای گرفته شود که سر آن به عقب و پشت آن به سمت جلو باشد. سپس پاها را گرفته و پرهای دم بالا برده و با فشار آوردن به مقعد، لوله تخم (اوی داکت) به بیرون کشیده شود. عمل تلقیح مصنوعی به این صورت انجام می‌شود که دست راست فرد در قسمت بالای مقعد قرار گرفته و انگشتان شست و اشاره به سمت بیرون نمایان می‌شوند.

پس از خارج کردن لوله تخم، ماهیچه‌ها تحریک شده و مانع ورود لوله می‌شوند که باید با فشار ولی با احتیاط لوله را وارد لوله تخم کنید. هنگامی که اسپرم را به داخل لوله تخم تزریق می‌کنید، فشار را قطع کنید و مقعد به جایگاه عادی خود برگردد. مقدار اسپرم لازم برای هر تلقیح حدود 1 سی سی است ولی در برخی از نژادهای سنگین، تا 5 سی سی توصیه می‌شود. توجه داشته باشید که کیفیت اسپرم نیز بر موفقیت لقاح مصنوعی در طیور تأثیرگذار است.

تلقیح مصنوعی باید در هفته نخست دو روز متوالی و سپس هر هفته یک بار انجام شود تا تخم‌های بارور تولید شوند. اسپرم طیور عمر بسیار کوتاهی دارد و عمل تلقیح باید تا یک ساعت پس از جمع‌آوری اسپرم انجام شود. تلقیح هر روز در یک زمان خاص توصیه می‌شود، بهترین زمان بین ساعت‌های 2 تا 4 بعد از ظهر است.

جمع بندی

با توجه به مطالب ارائه شده، می‌توان نتیجه گرفت که تلقیح مصنوعی در طیور نقش بسیار مهمی در بهبود عملکرد تولیدی و ژنتیکی این موجودات دارد. این روش، با امکان بهره‌گیری از اسپرم به‌طور بهینه و کنترل شده، به پرورش‌دهندگان امکان می‌دهد تا بازده تولید مثل را بهبود بخشند و تنوع ژنتیکی را افزایش دهند. همچنین، تلقیح مصنوعی به عنوان یک روش موثر در کنترل بیماری‌های مقاربتی و بهبود کیفیت تولید مثل از جمله مزایای این روش محسوب می‌شود. با توجه به اینکه این فرآیند به دقت و دانش عمیق نیاز دارد، استفاده از آن در صنعت پرورش طیور به عنوان یکی از روش‌های اصلی تکثیر، بهبود و توسعه این صنعت مطرح می‌شود.